• Over de archiefvormer

Uit: K.H. Voous, In de ban van vogels, Uitgeverij Scheffers, 1995. [5.VIII.1989]

Van DOBBEN, Willem Hilbrand, 22 september 1907 – 19 mei 1999, veldornitholoog, landbouwbotanicus en hoogleraar plantenoecologie. Wim van Dobben werd geboren op de Nederlands-Hervormde pastorie te Weidum, Friesland, en leerde al vroeg de vogels kennen met behulp van Jac. P. Thijsse's Het Vogeljaar (1904), een geschenk voor zijn 11de verjaardag. Hij studeerde biologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht (1925-1931), waar hij op 25 november 1935 promoveerde bij prof. dr. H.F. Nierstrasz als promotor op het proefschrift Über den Kiefermechanismus der Knochenfische. Het zou evenwel nog lang duren vóórdat de door Van Dobben daarin bepleite combinatie van vergelijkende en functionele anatomie op ruime schaal als een nuttig en vruchtbaar veld van onderzoek zou worden erkend.

Doordat in de crisisjaren na 1929 voor biologen weinig werkgelegenheid te vinden was, wendde Van Dobben zich tot de toen wetenschappelijk al even weinig erkende veldornithologie. Als gezamenlijke eerste leiders van de in januari 1931 op instigatie van W.B. Oort, burgemeester van Texel, opgerichte Stichting "Vogeltrekstation Texel" zetten Van Dobben en zijn studiegenoot G.F. Makkink een eerder begonnen samenwerking voort (1928 op Schokland - zie Van den Brink & Ten Kate 1929; 1930 op Vlieland - zie Van Dobben & Makkink 1931) en verrichtten zij samen vogeltrekwaarnemingen op Vlieland en Rottum, met publicaties in "Ardea" en het "Orgaan der Club van Nederlandsche Vogelkundigen" (Van Dobben 1932, 1936, 1939, 1940; Van Dobben & Makkink 1933, 1935; Van Dobben & Makkink & Van Oordt 1932; Van Dobben & Van Oordt 1932). Vrijwel alle jonge veldwaarnemers uit die tijd hebben als vrijwillige medewerkers deelgenomen aan trekvogelwaarnemingen in Eyerland, Texel, in 1931 en 1932: J.P. Bouma, P.B. Jansen, G.C.A. Junge, F.P.J. Kooijmans, P.G. Op de Coul, J.J. Pelkwijk, M.G. Rutten, J.P. Strijbos, L. Tinbergen, W.T. (Pop) Tijmstra en K. Waldeck (van Dobben 1980: 131). Het is bewonderenswaardig hoeveel pionierswerk in de beginjaren van het "Vogeltrekstation Texel", vrijwel zonder hulpmiddelen door Van Dobben en met het vrijwillig met G.F. Makkink gedeelde, schamele salaris is verricht. In de zomer bivakkeerde het Vogeltrekstation op Texel, dan wel in een afgedankt kippenhok op Vlieland. In de winter genoten zij gastvrijheid van dr. J. Verwey in het Zoölogisch Station in Den Helder.

Vanaf maart-april en october 1933 tot 1937 organiseerde Van Dobben een waarnemingsnet van tegen de honderd, merendeels jeugdige amateurs, veelal leden van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) (waaronder ook H.F. van der Lee en K.H. Voous), die via de door de radio meegedeelde data 's morgens van 7.00-8.00 uur trekwaarnemingen verrichtten aan Bonte Kraaien, Roeken, Kauwen, Spreeuwen, Vinken, Veldleeuweriken en andere gemakkelijk in het veld te determineren, overdag trekkende soorten. De resultaten daarvan, uitgedrukt in trekkaartjes werden zonder dralen in het Orgaan der Club van Nederlandsche Vogelkundigen, Limosa en Ardea gepubliceerd (Van Dobben & Makkink 1934, Van Dobben 1935, 1936, 1937). Deze toonden overduidelijk het bestaan aan van een breedfront-trek over het gehele land en een gestuwde, soms massale trek langs de Noordzeekust en op enkele plaatsen langs de Zuiderzee, volgens de verwachting van de toen nog omstreden theorie van breedfront-trek van H. Geyr von Schweppenburg (1933, 1948). Op slag was op dit terrein de Nederlandse ornithologie in het internationale wetenschappelijke verkeer geraakt en dat is sindsdien zo gebleven.

Voortbouwende op dit resultaat kwamen al spoedig nadere vragen aan de orde. Meer speciaal met betrekking tot Spreeuwen en Vinken werd de vraag gesteld, waar en hoe de langs onze kust trekkende vogels de Noordzee oversteken om hun uiteindelijke doel, de wintergebieden in Engeland en Ierland (door geringde vogels aangetoond), te bereiken. Waarnemingen aan de Franse Kanaalkust werden van primair belang geacht, maar konden, mede gezien de geringe financiële draagkracht van het Vogeltrekstation en de naderende oorlogsdreiging slechts in zeer beperkte mate worden uitgevoerd. Belangrijke, sterk door het weer beïnvloede waarnemingen aan Kaap Gris Nez werden op 21-28 october 1934 door Van Dobben, Makkink en J.J. ter Pelkwijk verricht en op 13 november 1937 door Van Dobben, F.H. Baron van Heerdt en J.Th.W. Montange (Van Dobben, Ardea 33, 1944).

Verplaatsingen van bij ons op de trek gevangen Spreeuwen naar strategisch uitgekozen plaatsen buiten Nederland moesten antwoord kunnen geven op vragen van oriëntatie en richting aanhouden. Reeds in november 1938 slaagden Van Dobben, diens aanstaande vrouw, voorts F.H. van Heerdt en J. Montange er in 600 op Texel, bij Den Haag en Harderwijk op de trek gevangen, geringde en met witte lak gemerkte Spreeuwen met een T-Ford over de Belgische en Franse grens te vervoeren en aan het begin van het Normandische schiereiland te lossen in de hoop deze aan de noordwestelijkste kaap van Normandië, Cap de la Hague, te zien passeren. Mede door zeer slechte weersomstandigheden waren de resultaten mager, maar wèl veelbelovend. Dergelijke verplaatsingsproeven zijn na de Tweede Wereld Oorlog met meer financiële middelen door Perdeck met groot succes herhaald en uitgebreid. Herinneringen aan wat wel eens de "romantische begintijd" van het Vogeltrekstation wordt genoemd, zijn door Van Dobben levendig beschreven in het Vogeljaar (1960) en Limosa (1980).

Nieuw voor zijn tijd is ook Van Dobbens benadering van de herkenning van vogels in het veld, waarvoor hij het boek van Heinrich Frieling, Was fliegt denn da? voor Nederland bewerkte onder de titel "Wat vliegt daar?" (1e druk 1937). Dit kleine werkje, met voor ons gevoel thans als matig te beoordelen kleine afbeeldingen van de hand van W. Goertzen en R. Oeffinger, beleefde na de oorlog zijn 14e druk, hetgeen zijn bruikbaarheid aantoont (met de zgn. 15e druk in 1988 heeft Van Dobben niets te maken). Veel jonge ornithologen zijn er mee opgegroeid.

Op avifaunistisch gebied beschreef Van Dobben de variatie in mantelkleur bij de toen pas in Nederland gevestigde Kleine Mantelmeeuwen op Terschelling (Ardea 20, 1931) en zorgde hij voor de jaarverslagen over trekvogels in Nederland in 1939 en 1940 (Ardea 29 en 30). Over vogeltrek in Nederland schreef hij in 1940 in het Vakblad voor Biologen en stelde hij in 1953 en 1954 belangwekkende overzichten samen voor het internationale ornithologen-publiek (Ibis 95: 212-234; Acta Congressus Internationalis Ornithologici (Bazel 1954) 1955: 165-166).

In 1939 aanvaardde Van Dobben een klein baantje aan het Rijks Proefstation voor de akker- en weidebouw in Groningen. De bescheiden Makkink was intussen reeds in 1936 leraar geworden in Rotterdam. Het werk bij het "Vogeltrekstation Texel" werd overgenomen door L. Tinbergen. Tot 1968 zou Van Dobben werkzaam blijven aan landbouwinstituten, vanaf 1942 in Wageningen (Centraal Instituut voor Landbouwkundig Onderzoek). Hij was in deze functie een even enthousiast onderzoeker en publiceerde even originele stukken over practische, theoretische, fysiologische en oecologische aspecten van de graanbouw als tevoren over de vogeltrek. Een van zijn latere werken op het gebied van de graanteelt was een eenvoudig, maar essentiëel onderzoek over mogelijke ganzenschade aan ingezaaide wintertarwe (1956).

Daartussen door had hij een ander omstreden en "practisch" onderwerp bij de kop genomen: het voedsel van de Aalscholver (Ardea 40, 1952), later uitgebreid met belangwekkende beschouwingen over preventie van schade aan de commerciële visteelt nadat Aalscholvers zich vanaf 1978 als broedvogel in de Oostvaardersplassen hadden gevestigd (zie voorts het Vogeljaar 30 (1982):317-320, een reactie op Voous 1982). Op een themadag van de Nederlandse Ornithologische Unie (NOU) op 29 april 1989 "gewijd aan de Aalscholver, een vogelsoort die zich recentelijk heeft kunnen herstellen van de zware verliezen die de boombroedende ondersoort sinensis heeft geleden ten gevolge van watervervuiling, vervolging en verlies van viswater", sprak Van Dobben over "Vijftig jaar na Wanneperveen" (de plaats van het eerste onderzoek). Deze lezing werd op de convocatie van de vergadering terecht aangekondigd als "een unieke kans kennis te nemen van de ervaringen van één van de pioniers van het oecologisch onderzoek aan de soort in 1938 en 1939".

Een vierde fase in Van Dobbens wetenschappelijke leven trad in bij zijn benoeming in 1968 tot directeur van het Instituut voor Oecologisch Onderzoek van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, als opvolger van H.N. Kluijver. Dat was een kolfje naar Van Dobbens hand, want hij kon nu oecologisch onderzoek aan planten èn dieren organiseren en begeleiden. Op ornithologisch gebied werkten daar toen onder anderen J.H. van Balen, A.J. Cavé, J.A.L. Mertens, A.C. Perdeck en B.J. Speek.

Tenslotte was zijn benoeming tot hoogleraar in de plantenoecologie aan de Landbouwuniversiteit Wageningen in 1973, een verdiende bekroning van zijn wetenschappelijke loopbaan. Deze bood tevens een welkome gelegenheid Van Dobbens gedachten en ideeën aan een jongere generatie van studenten door te geven. Zijn inaugurele rede op 30 januari 1974 over "Oecologische nis en oecologische isolatie" toont aan hoe zeer hij zich in de verwarde en verwarrende oecologische begripsvorming had verdiept. Andere lezenswaardige oecologische beschouwingen zouden volgen, maar noch hij zelf, noch zijn twee promovendi (1984) zouden zich in speciale ornithologische problemen (uitgezonderd adviezen aangaande de Aalscholver) gaan verdiepen.

Van Dobben is altijd een sociaal voelend en politiek meelevend mens gebleven, een levensbeschouwelijk filosoof (bijv. "Mens en dier in de wereldgodsdiensten", in: Relatie tussen mens, dier en maatschappij, Pudoc, Wageningen, 1973). Daarenboven was hij een van de vernieuwers van onze nationale ornithologie. Hij is een onafhankelijk en origineel denker, maar invloeden van zijn hoogleraren H.J. Jordan en H.F. Nierstrasz, voorts van J. Verwey, C.T. de Wit (plantengroei en plantaardige producten) en natuurlijk G.F. Makkink en H. Geyr von Schweppenburg, zijn gelukkig onmiskenbaar.

Publicaties

198 titels, waaronder 28 over vogels; zie Ketner P. 1982, Bibliography of the publications of Prof. Dr. W.H. van Dobben, Landbouwuniversiteit Wageningen, Vakgroep Vegetatiekunde.

Biografieën

van Dobben W.H. 1960, Herinneringen uit de eerste jaren van het Vogeltrekstation, het Vogeljaar 8: 66-68.

van Dobben W.H. 1980, De kinderjaren van het Vogeltrekstation, Limosa 53: 129-136

van Dobben W.H. 1994, Uit de oude doos, het Vogeljaar 42: 5-6.

• Aanvulling WOE
  

In zijn latere jaren was Van Dobben weer geïnteresseerd in de Blauwborstjes van zijn jeugd in Pietersbierum (NW-Friesland). Daarover schreef hij met Joop Jukema een artikel:

van Dobben W.H. & J.Jukema, 1994, De Blauwborst 'Luscinia svecica cyanecula' als broedvogel terug in het noordelijk kleigebied van Friesland, Limosa 67:115-117.