Johan van den Steen, 1995, Canisvliet Franklin L. Tombeur, 2007, Flommen, Zweden
Johan van den Steen & Franklin Tombeur
- Periode: 1954-2012
- Archiefinstelling: Zeeuws Archief
- Locatie: Canisvliet bij Westdorpe-Sas van Gent, Zwartenhoekse Kreek, Braakman
- Provincie: Zeeland
- Soorten: Blauwborst, Bosrietzanger, Cetti’s Zanger, Kleine Plevier, Kluut, Poelruiter (Philippine), Slobeend, Steltkluut, Woudaap, Zwarte Stern
- Bron: Rapporten met vogelgegevens, correspondentie met instanties, dagboeken, kaartmateriaal
- Inleiding
De archiefnaam is een combinatie van twee auteurs. Dit is gedaan omdat beide auteurs zich als amateurs met passie inspanden voor hetzelfde doel: de bescherming van het Zeeuwse krekengebied. Bovendien nam Franklin Tombeur (FTo) in 1996 het stokje over van Johan van den Steen (JvdS) in de Werkgroep Behoud Canisvliet. Eerst bespreken we het materiaal van JvdS en daarna dat van FTo. Bedenk dat zowel het gebied als de manier van inventariseren bij JvdS anders was dan bij FTo. Van den Steen hanteerde strengere normen, had bijvoorbeeld eieren of een nest nodig om een broedgeval vast te stellen. Het archief is door de WOE in 2015 overgedragen aan het Zeeuws Archief.
- Archiefbeschrijving
Het archiefmateriaal van JvdS bestaat uit drie delen: Canisvliet en de Braekman. Dit betreft drie gedocumenteerde gebieden in het Zeeuws krekengebied. Canisvliet is het meest uitgebreid gedocumenteerd en bevat gegevens van de vroegste periode begin jaren ’50. Achtereenvolgens komt nu elk van de gebieden en het betreffende archiefmateriaal aan de orde. Zie onder Downloads voor een meer gedetailleerd overzicht.
Canisvliet 1954-1996
Ooit was de Canisvlietse Kreek een zijarm van de Honte en die stond weer in verbinding met de Braakman. Na de sluiting van de Graaf Jans dijk en de Sasdijk (1790) kon het gebied deels worden drooggelegd waarbij de Canisvliet Binnen- en de Canisvliet Buitenpolder ontstonden, beide ten oosten van het huidige terrein. Het huidige natuurterrein bleef onbewoond landbouwgebied met brak water. Begin jaren zestig was er een ruilverkaveling die leidde tot schaalvergroting en verlaging van het waterpeil. Het oude krekenpatroon verdween gedeeltelijk, maar de Canisvlietse Kreek bleef bewaard. Toen begin jaren 60 het Kanaal van Gent naar Terneuzen uitgediept werd en het zwaar vervuilde baggerslib over de Canisvlietse Kreek gedumpt dreigde te worden, heeft JvdS zich gedurende 30 jaar beijverd om de teloorgang van dit natuurgebied tegen te houden. De kreek werd eind jaren negentig gesaneerd, nadat de waterkwaliteit decennia lang was verslechterd door lozingen van sterk met kunstmest vervuild water. De natuurwaarden zijn gedeeltelijk hersteld, ook al komt de toestand van vóór de ruilverkaveling niet terug.
Het water van Canisvliet vormde met de rietbegroeiing langs de oevers een historisch landschapselement. Van die rietbegroeiing is nu 96% verdwenen. Op het vochtige terrein groeiden Rietorchis en het zeldzame Kruipend Moerasscherm, een belangrijke reden waarom Canisvliet (met ca. 100 ha) de Natura 2000 status kreeg in 2011.
Dit archiefdeel van JvdS omvat de periode van de geleidelijke teloorgang van het oorspronkelijk krekengebied, in de jaren 1954 - 1996. Het bevat gebiedsfoto’s en dia’s met toelichting, en kaarten uit de betreffende periode. Verder zijn er de dagboeken 1954 – 1996, brieven 1959 – 1996, rapporten over de avifauna 1954 – 1968, en archiefmappen over zomervogels, onregelmatige gasten en jaarvogels. Ook zijn er aantekeningen per jaar over de gebeurtenissen en maatregelen in het gebied.
Zwartenhoek 1970-1978
Dit deel bevat twee boeken met vogelwaarnemingen, rapporten en correspondentie. Het betreft het archief van Tombeur.
Braekman 1959-1961
Samen met het archiefdeel Zwartenhoek is opgenomen het Notitieboek ‘Vogels van de Braakman’. Daarin staan de door JvdS waargenomen vogels (soorten, aantallen, bijzonderheden) in de Braekmanpolder. De gegevens zijn gebruikt voor het artikel in de Giervalk 51(2): 64‐113, De avifauna van de Braekmanpolder, door Suetens W., J. van den Steen, J.P. Vande Weghe, J. van Impe & H. Wille, 1961. Gegevens zijn ook gebruikt in Sponselee G.M.P. & M.A. Buise 1975, Avifauna van oostelijk Zeeuws‐Vlaanderen, Den Boer, Middelburg. Dit boekje omvat waarnemingen tot 1968.
Het archiefmateriaal van Franklin Tombeur betreft Canisvliet en Zwartenhoekse Kreek.
Canisvliet 1996-2012
Dit archiefdeel geeft een overzicht van en de nodige reflectie op de teloorgang van Canisvliet voor belangrijke vogelsoorten, en de herstelpogingen. Het bevat alle door FTo samengestelde jaarrapporten 1996 – 2012 over de vogelstand, en een door hem opgesteld overzicht van de vogelsoorten waar het aantalsverloop over de jaren zorgen baart. Het archief bevat ook zijn brieven aan instanties en personen in het kader van de strijd voor herstel. Voorts zijn ook zijn activiteiten voor bezoekerscentrum De Baeckermat beschreven in het kader van diezelfde strijd. Dit inclusief zijn kwartaalberichten 2004 – 2012.
Zwartenhoekse Kreek
Dit deel gaat over de periode 1970-1978. Betreft vierkant 54-36/24 & 25 van de Topografische Inventarisatie Atlas. Bevat notaboekjes, foto’s, kaarten, tabellen, rapporten, en briefwisseling. Bovendien 150 dia’s van Alex de Smet. Dia’s zijn gemaakt door Franklin Tombeur vooral begin jaren zeventig en veel later geschonken aan Alex de Smet vogelaar uit Terneuzen.
- Ornithologische betekenis
Het archief bevat de resultaten en achtergronden van ruim 50 jaar vogelinventarisaties en -waarnemingen in het Zeeuwse krekengebied (1954-2012). In Canisvliet noteerden JvdS en FTo meer dan 70 broedvogelsoorten. Onder meer de Zwarte Stern (begin jaren 50), Blauwborst, Bosrietzanger, Kluut, Steltkluut (éénmaal in 1965 en éénmaal in 2012), Kleine Plevier, Slobeend en Woudaap (1962). In Canisvliet is het eerste broedgeval van Cetti’s Zanger voor Nederland vastgesteld.
Het archief heeft een combinatie van culturele en ornithologische waarde. De culturele waarde ligt deels besloten in de ‘wording’ van Canisvliet tijdens de tachtigjarige oorlog, waarin dijkdoorbraken voor het eerst strategisch werden ingezet. De betekenis in het gebied van de waterlinie tussen voormalig fort St. Antonius en St. Stephanus is dat het oorspronkelijk een waterkerende functie had (met een enorme invloed op de waterhuishouding in het gebied), en sindsdien de scheiding tussen Noord en Zuid in de Nederlanden markeert. Een heel ander aspect van de culturele waarde is de rol van amateurs in de strijd tegen de teloorgang van het gebied en de strijd voor herstel. Daarover bevat dit archief veel informatief materiaal.
- Downloads
- Over de archiefvormers
Van den STEEN, Johan, 9 januari 1929 – 8 februari 1996, had de Belgische nationaliteit, geboren uit Belgische ouders in Sas van Gent. Hij was griffier bij de Jeugdrechtbank te Gent en woonde het grootste deel van zijn leven in Gent. De ouderlijke woning was vlakbij Canisvliet. Met zijn gedetailleerde aantekeningen van vogels leverde JvdS een concrete bijdrage aan de veldornithologie in Zeeuws-Vlaanderen. De basis daarvoor was al gelegd door Tom Lebret, Fake Haak en H. Enkelaar. Hij wist tijdens zijn vele excursies en lezingen velen te enthousiasmeren voor het observeren van vogelgedrag. Binnen de plaatselijke afdeling van De Wielewaal, de Vlaamse vogelbeschermings-organisatie, was van den Steen jarenlang een stuwende kracht. Zijn werk als secretaris van de Belgische Homologatiecommissie, waar bijzondere vogelwaarnemingen worden beoordeeld, werd zeer gewaardeerd.
JvdS fungeerde van 1954 tot 1996 als ‘conservator’ van het Zeeuws-Vlaamse krekengebied. Die rol vervulde hij mede namens de Werkgroep Behoud Canisvliet, die informeel in 1972 werd opgericht en waarvan Frank Puylaert de initiatiefnemer was. Na 1977 dringt JvdS in de rapporten voortdurend aan op beheermaatregelen die herstel van de natuurwaarden borgen: waterzuivering, verantwoord maai- en bosbeheer, vermindering van overlast door de omringende boeren door matiging met kunstmest en door af te zien van varkensstallen.
TOMBEUR, Franklin L., geboren op 19 september 1947 te Aalst, was in het dagelijks leven criminoloog-seksuoloog in dienst van de politie. Hij werkte op vogelgebied veel samen met JvdS in Gent, waar ze tijdelijk buren waren. Hij heeft in 1996 van JvdS het stokje als ‘conservator’ van het Zeeuws-Vlaamse krekengebied overgenomen. Het best komen in zijn gedeelte van het archief de inzichten over de teloorgang van Canisvliet naar voren. Daarbij richt FTo zich met name op de vogels en ziet daarbij sommige soorten afnemen en verdwijnen waar andere soorten hun plaats innemen. Naar de visie van FTo was die teloorgang een gevolg van de aantasting van het oorspronkelijk dynamische waterregime. Vervuiling en de aantasting van rust waren andere factoren waardoor de natuurwaarden van het gebied hebben ingeboet. In 2012 is de Werkgroep Behoud Canisvliet opgeheven.
- Publicaties Johan van den Steen
van den Steen J.J. 1971, Witte Kwikstaart als wintervogle in Zeeuws-Vlaanderen, Limosa 44:194.
van den Steen J.J. 1972, Waarneming van drie Balkan Gele Kwikstaarten Motacilla flava feldegg bij Sas van Gent (Z.VL.), Limosa 45:96-97.
van den Steen J.J. 1975, Waarschijnlijk broedgeval van de Cetti’s Zanger in het natuurreservaat Canisvliet te Sas van Gent (Z.VL.), Limosa 48:211.
van den Steen J.J. 1977, Het eerste broedgeval van de Cetti’s Zanger Cettia cetti in Nederland, Limosa 50:61-62.
van den Steen J.J. & J. van Impe 1969, Eerste waarnemingen en overwinteringsgevallen van de Waterpieper in Zeeuws-Vlaanderen, Wielewaal 35(4):104-106.
Suetens W., J. van den Steen, J.P. Vande Weghe, J. van Impe & H. Wille 1961, De Avifauna van de Braekmanpolder, Giervalk 51(2):64‐113.
- Publicaties Franklin Tombeur
Tombeur F.L.L. 1975, Zwartenhoek, een evaluatie, Vogelwacht De Steltkluut & Stichting Zeeuws coördinatieorgaan voor Natuur, Landschaps- en Milieubescherming.
Tombeur F.L.L. 1976, De Oeverpieper en de Waterpieper in België, Wielewaal 42:13-17.
Tombeur F.L.L. 1977, Fauna-flora kreek- en weidengebied Zwartenhoek te Axel, 3de aanvullend rapport.
Tombeur F.L.L. 1978, Het voorkomen van de Cetti’s Zanger in Oost-Zeeuws Vlaanderen van 1972 tot 1976, Veldornitologisch tijdschrift 1:53-65.
Tombeur F.L.L. 1979, Trek van de Boomvalk, ook in groep? Veldornitologisch tijdschrift 2:143.
Tombeur F.L.L. 1980, Vijftien jaar waterwildtellingen langs het Kanaal Sas van Gent-Terneuzen, Veldornitologisch tijdschrift 3:60-93.
Tombeur F.L.L. 1982, De herkenning van de Ruigpootbuizerd, Veldornitologisch tijdschrift 5:85-93.
Tombeur F.L.L. 1982, Een Kwartel-onderzoekje, Steltkluut 12:60-63.
Tombeur F.L.L. 1983, Het voorkomen van de Fuut in Oost-Zeeuws-Vlaanderen tijdens de trek, Veldornitologisch tijdschrift 6:164-179.
Tombeur F.L.L. 1983, Fauna-flora kreek- en weidengebied Zwartenhoek te Axel '77-'78, 4de aanvullend rapport.
Tombeur F.L.L. 1984, Ontmoeting met de Poelsnip, Steltkluut 14:43-45.
Tombeur F.L.L. 1987, De Roodkeelpieper trekt ook door Zeeuws-Vlaanderen, Steltkluut 17:103-104.
Tombeur F.L.L. 2005, Nachttrek bij de Bruine Kiekendief, De Takkeling 13(2):102-106.
Tombeur F.L.L. 2015, Veldleeuwerik in agrarisch gebied, het Vogeljaar 63(1):26-33.
Tombeur F.L.L. & J. van der Kammen 1985, Ochtendslaapstrek van meeuwen langs het Kanaal Gent-Terneuzen, Veldornitologisch tijdschrift 8:118-140.
Voor een totaallijst van publicaties van FTo, ook buiten de sfeer van het Zeeuws krekengebied, zie onder Downloads.